Wynikało to głównie stąd, że respondent musiał samodzielnie radzić sobie z wszelkimi uwagami i poleceniami badacza zawartymi na kartce papieru. Im więcej reguł i zasad sterujących kolejnością pytań tym łatwiej było mu się „pogubić”, a tym samym udzielić nieprawdziwych odpowiedzi (lub po prostu zniechęcić się do wypełniania ankiety). Z tego powodu starano się maksymalnie upraszczać logikę ankiety, często kosztem liczby pytań lub rozbudowanej kafeterii odpowiedzi.Częstą praktyką było również stosowanie bloków tematycznych, które łatwo było wskazywać lub pomijać, jeżeli nie dotyczyły danego respondenta. Niestety miało to dwie podstawowe konsekwencje. Po pierwsze, efekt wizualny grubej księgi, z którą musi „zmierzyć” się respondent (nie wie przecież ile zawartych tam pytań będzie go dotyczyć). Po drugie, stanowiło znaczne utrudnienie dla badacza, który musiał przecież kodować odpowiedzi w taki sposób, aby powstał spójny zbiór danych wynikowych. W efekcie powodowało to konieczność umieszczenia dużej liczby nadmiarowych zmiennych z pustymi wartościami (znaczną liczbą braków danych).
Oczywiście byłoby nieuczciwe, gdybym napisał, że obecne systemy wspierające realizację wywiadów całkowicie eliminują problem nadmiarowej liczby zmiennych, niemniej tworzą automatycznie strukturę zbioru wynikowego. Dzięki temu uwalniają badacza od „odpowiedzialności” za ten element, a dodatkowo umożliwiają mu modyfikację tej struktury za pośrednictwem dedykowanych narzędzi np. PS IMAGO PRO.
Przyglądając się dzisiejszym ankietom elektronicznym mogę spokojnie powiedzieć, że nastąpiła zauważalna optymalizacja treści i to bez względu na technikę realizacji, czy na sposób dotarcia do respondenta.Specjalistyczne rozwiązania (wśród nich oczywiście PS QUAESTIO PRO) dają bardzo duże możliwości w zakresie warunkowego umieszczania pytań. Pozwalają nie tylko na prezentowanie ankietowanemu dotyczących go pytań (co w konsekwencji znacznie skraca czas wypełniania), ale także umożliwiają badaczowi automatyczne wypełnianie odpowiedzi dla pomijanych pytań. Przykładowo, każdorazowe pominięcie przez regułę przejść danego pytania, automatycznie umieszcza w zbiorze wynikowym odpowiedź „nie dotyczy” i koduje ją jako zdefiniowany brak danych o wartości np. 99. Każdy, kto choć raz musiał ręcznie przygotować pełny opis zbioru danych, odetchnie z ulgą, obliczając w głowie oszczędności czasowe, na które pozwala ten mechanizm.
Reguły przejścia
Zagadnienie reguł przejść rozpocznę od omówienia najprostszej postaci, czyli reguły bazującej na pytaniu rozstrzygającym tak/nie. Jeżeli respondentka twierdząco odpowie na pytanie dziesiąte: Czy pali Pani papierosy?, to w następnej kolejności pojawi się prośba o podanie liczby wypalanych dzienne sztuk papierosów. Niepalący ankietowani nie zobaczą tego pytania.
Przygotowanie reguły w programie PS QUAESTIO PRO jest banalnie proste. Wystarczy we właściwościach pytania 10 wybrać opcję GoTo i wskazać z listy rozwijalnej stosowne pytanie np. p12, jak poniżej:
Zanim przejdziemy do bardziej złożonych przykładów, pozwolę sobie na małą dygresję, dotyczącą numerowania pytań w ankietach. Na etapie pilotażu, gdzie wprowadzamy poprawki i modyfikacje, znacznie łatwiej posługiwać się numerami pytań. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja po uruchomieniu badania docelowego. Każdorazowe pominięcie pytania powoduje, że respondent obserwuje brak ciągłości w ich numeracji. Dodatkową komplikację wprowadza stosowanie reguł, które wyświetlą dane pytanie więcej niż raz lub cofają respondenta do pytań z wcześniejszą numeracją (np. jeżeli na podstawie odpowiedzi podejrzewamy, że ankietowany podał nieprawdziwą odpowiedź). Chaos numeracyjny, który się pojawi, może skutecznie zrazić respondenta do dalszego wypełniania ankiety. Podobnie wygląda sytuacja, w której zdecydujemy się na wykorzystanie tzw. paska postępu (progress bar). Ideą tego obiektu jest procentowe lub liczbowe informowanie respondenta, w którym miejscu ankiety się znajduje. Intencja jest oczywiście dobra, ale:
- Jeżeli ankieta jest długa, to respondent widząc informację, że znajduje się na pytaniu 3/95 na pewno zniechęci się do dalszego wypełniania. Nie wie przecież ile ze znajdujących się dalej pytań będzie mu zaprezentowanych i zakłada najgorsze, czyli wszystkie.
- Jeżeli ankieta jest krótka, to lepiej kierować się zasadą „im mniej, tym lepiej” i nie prezentować ilości pytań, żeby nie odwracać uwagi ankietowanego od treści. Dzięki temu nie zdąży się rozmyślić i wypełni kwestionariusz w całości.
- Stosując zaawansowaną logikę przejść i instrukcji warunkowych (temat omawiany w dalszej części artykułu) możemy powodować zarówno progres jak i regres wartości paska postępu. Nie muszę chyba wyjaśniać, że takie przeskakiwanie między np. 60% a 15% może nie być komfortowe dla biorącego udział w badaniu.
Oczywiście nie zamierzam nikomu zabronić stosowania obiektów tego typu, ale przed ich użyciem warto zastanowić się, czy na pewno przysłużą się poprawie responsywności czy też przyniosą odwrotny skutek.
Warunki logiczne
Wracając do głównego wątku: spróbujmy w takim razie nieznacznie skomplikować sobie zadanie i zapytać o fakt palenia papierosów tylko i wyłącznie kobiety, które ukończyły 21. rok życia. W tym celu będziemy potrzebowali dwóch dodatkowych pytań uzupełniających tj. wiek i płeć. Następnie możemy przystąpić do budowania warunku logicznego. Ponieważ jest to reguła bazująca na dwóch niezależnych pytaniach, w PS QUAESTIO PRO możemy zbudować ją korzystając z obiektu If..GoTo
To niby oczywiste, ale warto przypomnieć, że ważne jest, aby każdy obiekt warunkowy umieszczać po pytaniu na bazie którego ma zadziałać reguła. W naszym przypadku reguła warunkowa powinna pojawić się po pytaniach o wiek (p8) i płeć (p9) respondenta, ale przed pytaniem o palenie papierosów (p10):
Dodatkowo zgrupowałem pytania p8 i p9 na jednym ekranie, aby ułatwić udzielanie odpowiedzi. Ponieważ większość akcji wykonywanych w ramach programu bazuje na interfejsie graficznym, to budowa dowolnie skomplikowanej reguły odbywa się w oparciu o metodę Click & Go (nie wymaga znajomości języka skryptowego).
Zaproponowana przeze mnie postać reguły wygląda następująco:
Warto w tym miejscu zauważyć, że warunki, które wprowadziłem do reguły są dokładnym przeciwieństwem ich słownej (biznesowej) postaci. Jest to spowodowane specyfiką reguł przejść, które - jeżeli są spełnione - mają za zadanie pomijać dane pytanie/a, a nie je wskazywać. Tłumacząc powyższą regułę na język potoczny, można powiedzieć, że mówi ona: Jeżeli jesteś mężczyzną lub masz mniej niż 21 lat, to przejdź do pytania p12, czyli pomiń pytania p10 i p11. Mogę Was zapewnić, że jest co najmniej kilka sposobów, aby z logicznego punktu widzenia osiągnąć zamierzony efekt biznesowy tj. wybrać do pytań o papierosy tylko kobiety powyżej 21. roku życia, ale to pozostawiam waszej pomysłowości. Ostatnim elementem, o który warto zadbać na tym etapie, jest uzupełnienie pomijanych przez program pytań p10 i p11 stosownymi odpowiedziami, tak aby w zbiorze wynikowym nie otrzymać wartości pustych. W tym celu wystarczy skorzystać z kreatora Skip and Fill, który poza budową warunku logicznego pozwala również określić jakie odpowiedzi pojawią się automatycznie w pomijanych pytaniach. W naszym przypadku dla pytania p10 powinna zostać wybrana odpowiedź Nie, a dla pytania p11 wartość 0, jak poniżej:
Instrukcje warunkowe
Sprawne posługiwanie się regułami przejścia wymaga doświadczenia i praktyki, gdyż ich konstruowanie bazuje na zasadzie pomijania pytań. Oznacza to konieczność budowania warunków alternatywnych do postaci słownej (jak w powyższym przykładzie). Chciałbym w tym miejscu wskazać na jeszcze jedną niedogodność związaną z regułami przejść, a mianowicie brak możliwości wskazania co ma się stać jeśli warunek nie został spełniony. W takiej sytuacji reguła po prostu nie zostaje wykonana, a ankieta będzie dalej wyświetlana w standardowej kolejności. Nie ma w tym oczywiście nic złego, gdyż taka jest specyfika działania reguły przejścia, ale czasem pojawia się potrzeba wyświetlenia różnych bloków pytań różnym grupom respondentów. Jeżeli do tego dodam, że przed pojawieniem się wspomnianych bloków tematycznych, a także po nich, znajdą się pytania wspólne dla wszystkich respondentów, to posługiwanie się samymi regułami przejść prowadzi do konieczności umieszczenia w kwestionariuszu dużej liczby obiektów If..GoTo (czasem większej niż liczba pytań). Prostym remedium na powyższy problem są tzw. instrukcje warunkowe, które w postaci graficznej zostały zaimplementowane w programie PS QUAESTIO PRO. W odróżnieniu od reguł przejść i wypełnień, instrukcja warunkowa wyświetla znajdujące się „w niej” pytania, jeżeli warunek, który przygotowaliśmy został spełniony. Żeby lepiej zobrazować powyższe zdanie wróćmy do naszego przykładu, w którym o fakt palenia papierosów chcemy zapytać tylko i wyłącznie kobiety, które ukończyły 21. rok życia. Instrukcja warunkowa przygotowana w programie będzie miała następującą postać:
Następnie pozostaje nam przeciągnąć kursorem myszy pytania p10 i p11 „do wnętrza” instrukcji warunkowej, jak poniżej:
Schemat w postaci drzewa pozwala znacznie łatwiej poruszać się po strukturze kwestionariusza. Dodatkowo, każda z gałęzi może być w dowolnym momencie zwinięta lub rozwinięta, co jest bardzo pomocne zwłaszcza przy długich ankietach. Jak widać, konstruowanie warunków przy użyciu instrukcji IF jest bardziej intuicyjne. Instrukcja pozwala też na budowanie warunków alternatywnych lub uzupełniających. Przekładając to na język biznesowy można powiedzieć, że budując warunek jeżeli…to mogę równolegle utworzyć dodatkowy obiekt w przeciwnym wypadku… to. Daje to badaczowi spore możliwości w zakresie konstruowania tak zwanych ścieżek ankiety. Przykładowo, gdybyśmy w ramach budowanego kwestionariusza chcieli zaprezentować niezależne zestawy pytań, dla następujących grup respondentów:
- Grupa 1 - kobiety powyżej 18 lat
- Grupa 2 - kobiety poniżej 18 lat
- Grupa 3 - mężczyźni powyżej 18 lat
- Grupa 4 - mężczyźni poniżej 18 lat
Żeby nie koncentrować się w tym momencie na samej treści pytań, przyjmijmy jedynie ich przykładowe nazwy, tj. odpowiednio:
- Grupa 1 – pytanie a i b
- Grupa 2 – pytanie c i d
- Grupa 3 – pytanie e, f, g
- Grupa 4 – pytanie h
Jak łatwo zauważyć, liczba pytań w danej grupie może być całkowicie dowolna. Ponieważ w poprzednim przykładzie pojawiły się już pytania o wiek (p8) i płeć (p9), to skorzystamy z nich budując poszczególne warunki logiczne. Grupa 1 - kobiety powyżej 18 lat Jak zapewne pamiętacie, aby umieścić instrukcję warunkową w treści ankiety, należy z menu Routing Item wybrać opcję Condition, a następnie IFBlock. Postać pierwszej z nich będzie następująca:
Następnie do wnętrza instrukcji przeciągamy pytania a i b:
W tym momencie warto się na chwilę zatrzymać. Skoro instrukcja warunkowa w programie pozwala na budowę dowolnie skomplikowanego warunku z zestawem pytań wewnątrz, to zapewne wystarczy utworzyć instrukcje dla trzech kolejnych grup. Po części jest to oczywiście racja, ale bardzo chciałbym tym artykułem pokazać, że powierzchowna znajomość danej funkcji nie wystarczy do budowania optymalnych kwestionariuszy. Być może części z was wyda się to zbyt Informatycznym podejściem, ale jestem przekonany, że podczas analizy wyników docenicie fakt, iż lista zmiennych jest krótsza, a liczba koniecznych do wykonania przekształceń została ograniczona do absolutnego minimum lub całkowicie wyeliminowana. Grupa 2 - kobiety poniżej 18 lat Kontynuując, proponuję w ramach umieszczonej przed chwilą instrukcji IF osadzenie obiektu ElseIf (znajduje się w tym samym menu co IFBlock). Zasada działania jest analogiczna jak w przypadku polecenia IF tj. za pomocą interfejsu konstruujemy warunek dla grupy 2, jak poniżej:
Następnie do wnętrza instrukcji przeciągamy pytania c i d. Całość przyjmie wtedy następującą postać:
Podstawowa różnica polega na tym, że program serwując treść respondentowi dokonuje jednorazowej weryfikacji warunków logicznych w kolejności występowania. Oznacza to, że jeżeli pierwszy z nich jest spełniony, to nie weryfikuje już kolejnych, tylko przechodzi do dalszej części ankiety. Przykładowo gdybyśmy mieli 10 warunków i każdy z nich bazował na instrukcji IFBlock to system każdorazowa dokonywałby weryfikacji wszystkich 10, natomiast polecenie ElseIf redukuje działanie sprawdzające do nawet jednego.
Jak łatwo zauważyć, proponowane przeze mnie podejście wpływa na wydajność rozwiązania, co ma istotne znaczenie zwłaszcza dla badań realizowanych na dużych próbach w krótkim czasie (jest to domena przede wszystkim techniki CAWI). Oczywiście ma to sens jedynie w przypadku, gdy każdy ze zbudowanych warunków jest rozłączny tj. żaden z respondentów nie może znaleźć się w kilku grupach jednocześnie. Sytuacja tego typu wymaga nieco innego podejścia, ale jest równie łatwa do przygotowania. Grupa 3 - mężczyźni powyżej 18 lat Analogicznie przygotowujemy warunek dla grupy trzeciej. Ponownie umieszczamy instrukcję ElseIf
i wstawiamy pytanie e:
Grupa 4 - mężczyźni poniżej 18 lat Ostatnia, czwarta już grupa, może zostać utworzona za pomocą obiektu Else. Jest to warunek, który działa zawsze jako dopełnienie do wszystkich pozostałych. Innymi słowy, każdemu z respondentów, którzy nie zakwalifikowali się do trzech pierwszych grup, zostaną wyświetlone pytania f, g, h. Obiekt ten jest o tyle wygodny, że nie wymaga konstruowania żadnego warunku logicznego, a jedynie umieszczenia „w nim” zestawu pytań. Pełna postać drzewa wygląda następująco:
Obiekt Else pozwala łatwo „obsłużyć” wszystkich udzielających odpowiedzi, którzy nie spełnili podstawowych warunków logicznych. Właśnie ten element jest głównym wyróżnikiem instrukcji warunkowej w stosunku do reguły przejścia. Z technicznego punktu widzenia stosowanie reguł przejść i wypełnień lub instrukcji warunkowych jest stosunkowo łatwe. Ich zasadnicza siła tkwi w samym badaczu, a właściwie w jego pomysłowości. Na przestrzeni lat widziałem bardzo wiele kwestionariuszy z dużą, a czasem wręcz ogromną liczbą reguł przejść, które można było po kilku chwilach głębszego zastanowienia przebudować tak, żeby zamiast 10. reguł potrzebne były dwie lub trzy, lub też dało się je zastąpić jedną instrukcją warunkową. Warto zatem podkreślić, że graficzny interfejs konstruowania warunków logicznych jest dla wielu badaczy dużym atutem z uwagi na brak potrzeby skryptowania.
PS QUAESTIO PRO
PS QUAESTIO PRO to kompletne środowisko realizacji badań ankietowych umożliwiające pełną integrację z infrastrukturą IT oraz wymianę informacji z pozostałymi systemami działającymi w organizacji. System wspiera wszystkie etapy badania od tworzenia kwestionariuszy, przez gromadzenie danych technikami CAWI, MOBI, CATI i CAPI. Pozwala na podstawową i zaawansowaną analizę danych (wykorzystuje technologie SPSS), a po opracowanie raportu analitycznego w postaci dashboardu lub dokumentu umożliwia dystrybucję w całej organizacji. Narzędzia platformy PS QUAESTIO PRO mogą być wykorzystywane między innymi:
- w realizacji badań ankietowych;
- we wspieraniu procedur oceny procesów;
- w celu usprawniania raportowania wyników badań
- w zaawansowanej analizie danych.
Więcej na stronie PS QUAESTIO PRO.